Granični poremećaj ličnosti je u današnje vrijeme kontroverzan i vrlo intrigantan pojam koji privlači pozornost ne samo stručnjaka mentalnog zdravlja već i šire javnosti. Često u medijima vidimo naslove kao što su „Pet znakova da ste u vezi s graničnim poremećajem ličnosti“, „Kako voljeti borderlinea“ i slično. Osobe s ovim poremećajem su često glavni likovi književnih djela, filmova, pa tako za primjer imamo Alex Forrest koju glumi Glenn Close u filmu “Fatalna privlačnost”, ili Susanne u knjizi “Prekinuta mladost” autorice Susanne Kaysen.
Koliko je sam pojam graničnog poremećaja ličnosti kontroverzan, govori nam i neslaganje stručnjaka oko toga kako taj poremećaj nastaje i kako se razvija. Često se za osobe s graničnim poremećajem ličnosti i općenito s poremećajem ličnosti ne koristi pojam bolesnik. A neki idu i korak dalje te osobe s poremećajem ličnosti ne svrstavaju u kategoriju psihijatrijskih poremećaja.
Krajem 17. stoljeća je engleski liječnik Thomas Sydenham o nizu svojih pacijenata napisao danas često citiranu rečenicu „Oni preko svake mjere vole iste one koje će bez razloga mrziti“. Tužio se na njihove iznenadne ispade bijesa, boli i straha. Sydenham poremećaje koje je opisao nije nazvao graničnim poremećajima ličnosti, za žene je upotrijebio izraz „histerične“, a za muškarce „hipohondri“. No, njegov opis je bio potpuno točan, te su i danas simptomi koje Sydenham navodi dva najvažnija simptoma pri donošenju dijagnoze graničnog poremećaja ličnosti.
Naziv borderline prvi je upotrijebio 1938. američki psihoanalitičar Adolph Stern kako bi opisao stanje pacijenata koji su bili na granici između psihoze i neuroze. No tek krajem 20. stoljeća poremećaj je uvršten u internacionalne i općepriznate medicinske klasifikacijske sustave, pa se tako u MKB sustavu koristi termin emocionalno nestabilna ličnost, dok ga DSM klasifikacija naziva graničnim poremećajem ličnosti (eng. borderline personality disorder).
Granični poremećaja ličnosti je karakteriziran nestabilnošću u interpersonalnim odnosima, slici samog sebe i emocijama te izrazitom impulzivnošću i početkom u ranoj odrasloj dobi.
Da bi se točno dijagnosticirao, prema DSM V, osoba mora zadovoljiti najmanje pet od devet obilježja:
1. Veliki napori da se izbjegne napuštanje, bilo ono stvarno ili imaginarno
2. Nestabilni i snažni interpersonalni odnosi te svrstavanje drugih ljudi u dvije kategorije, u one koje idealiziraju i u one koje obezvređuju
3. Poremećaj identiteta, nejasna slika o samome sebi
4. Impulzivnost u barem dva područja koja su potencijalno štetna njima samima
5. Suicidalne misli, pokušaji suicida, samoozljeđivanje
6. Emotivna nestabilnost, epizode anksioznosti, razdražljivosti i disforije, koje uglavnom traju nekoliko sati, a rijetko dulje od nekoliko dana
7. Kronični osjećaj praznine
8. Neprimjeren, intenzivan bijes ili teškoće u kontroliranju bijesa
9. Prolazne paranoidne ideje povezane sa stresom, disocijativni simptomi
Iako ovaj poremećaj ličnosti svoje korijene ima u djetinjstvu i adolescenciji, postavljanje dijagnoze prije osamnaeste godine života je još uvijek tabu. Jedan od glavnih razloga je taj što se ličnost djeteta odnosno adolescenta još uvijek razvija i karakteristike graničnog poremećaja ličnosti kao što su emocionalna nestabilnost i poremećena slika o sebi mogu biti i dio razvojne faze.
Osobe s graničnim poremećajem ličnosti ne mogu biti same, trebaju drugog i zato vrlo brzo ulaze u odnose. No ti odnosi su obično kratki i burni. U početku granični poremećaj ličnosti partnera ili prijatelja doživljava kao spasioca, kao „onog pravog“ te se nadaju da će drugi smanjiti njihovu tjeskobu i osjećaj praznine. No u trenutku kada shvate da se to neće dogoditi, obično nakon neke svađe, krivo izgovorene riječi, zakašnjelog telefonskog poziva… taj drugi se pretvara u izdajnika, najvećeg neprijatelja i osoba s graničnim poremećajem ličnosti postaje bijesna, što je zapravo povezano sa strahom od napuštanja. Nikada ne vide svoju odgovornost za nastale probleme, već okrivljuju druge. U želji da obnove vezu s partnerom mogu manipulirati i na način da se samoozljeđuju.
Osobe s graničnim poremećajem ličnosti imaju i teškoće u kontroli impulsa pa tako često troše velike količine novca, koriste psihoaktivne tvari, upuštaju se u spolne odnose bez zaštite, jedu velike količine hrane na mahove, skloni su brzoj vožnji… Imaju česte promjene raspoloženja. U jednom trenutku su veseli i vedri da bi u drugom postali tjeskobni i tužni s napadajima bijesa koji ih dovode u konflikte s okolinom. Ako dožive odbijanje ili ako se samo pribojavaju gubitka osobe koja im daje stabilnost, osobe s graničnim poremećajem ličnosti su sklone prijetnjama ili pokušajima samoubojstva.
Osobe s ovim poremećajem nemaju jasno sliku o sebi, ne znaju tko su. Danas se doživljavaju drukčije nego jučer, a možda drukčije nego sutra.
Mogu imati i previranja vezana za svoju seksualnu orijentaciju, i seksualnost općenito
Učestalost poremećaja ličnosti u općoj populaciji iznosi od 10-13%, dok je učestalost graničnog poremećaja ličnosti 2%. Omjer žena i muškaraca je 3:1, no neki podaci govore da nema spolnih razlika, već da žene češće traže pomoć.
Zlostavljanje u djetinjstvu i granični poremećaj ličnosti
Psihosocijalne teorije, kao jedan od glavnih čimbenika u razvoju graničnog poremećaja ličnosti, ističu štetna iskustva u djetinjstvu, prvenstveno zlostavljanje i zanemarivanje.
Od 60-90% osoba s graničnim poremećajem ličnosti u dječjoj dobi je fizički, seksualno i verbalno zlostavljano. Seksualno zlostavljanje smatra se najznačajnijim prediktorskim čimbenikom za razvoj graničnog poremećaja ličnosti. U osoba s tim poremećajem dvostruko je češća pojava zlostavljanja u dječjoj dobi nego u drugih psihijatrijskih bolesnika. Najčešći oblik zlostavljanja o kojem izvještavaju oboljeli od graničnog poremećaja ličnosti je seksualno zlostavljanje, čak 40 do 71% ispitanika. Odbacivanje djece, partnerski problemi roditelja, njihova psihopatološka odstupanja povezuju se s kasnijim razvijanjem graničnog poremećaja ličnosti.
Tijek graničnog poremećaja ličnosti i mogućnost liječenja
Od svih poremećaja ličnosti granični poremećaj ličnosti je najviše sklon promjenama simptoma i kriterija tako da se može desiti da osoba s godinama izgubi kriterije za postavljanje dijagnoze ovog poremećaja. Neki autori ističu da osobe kojima je postavljena dijagnoza graničnog poremećaja ličnosti, nakon 30. godine života više nemaju kriterije za taj poremećaj.
To prvenstveno vrijedi za one koji su ranije započeli s liječenjem.
Metoda izbora u liječenju graničnih poremećaja ličnosti je psihoterapija koja je duga i zahtjevna jer obilježja samog poremećaja otežavaju uspostavljanje i održavanje terapijskog odnosa.
Farmakoterapija je indicirana kod pojave depresivnih simptoma, izražene nestabilnosti afekta, impulzivnosti, nekontrolirane agresivnosti, psihotičnih simptoma te u kriznim situacijama. Ukoliko je indicirana farmakoterapija, preporuča se primjena stabilizatora raspoloženja ili antipsihotika.
Piše: Dr. med. Iva Pupić, spec. psihijatar
